2020 թ. հուլիսին Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին տեղի ունեցած կոնֆլիկտը և Մոսկվայի արձագանքը կրկին ուշադրություն հրավիրեցին՝պայմանավորված հայ-ռուսական հարաբերությունների և երկու երկրների միջև առկա տարաձայնությունների առումով: Հայաստանի ներքաղաքական օրակարգի շրջանակներում այս հարցի շուրջ, որպես կանոն, հնչում են երկբևեռ տեսակետներ։
Համաձայն դրանցից մեկի՝ Մոսկվայի և Երևանի հարաբերություններում ամեն ինչ նորմալ է, և դրանք կայուն զարգանում են (գործող իշխանությունների կողմնակիցներ), իսկ մյուսը (ընդդիմության ներկայացուցիչներ) պնդում է, որ հայկական նոր էլիտան իր առջև խնդիր է դնում փոխել հանրապետության ռուսամետ արտաքին քաղաքական կողմնորոշումը։
Այս երկու դիրքորոշումներն էլ ակնհայտորեն քարոզչական բնույթ են կրում և ակնհայտորեն հեռու են իրականությունից։ Առաջին հերթին, կարևոր է նշել, որ երկու երկրների հարաբերություններում ինտենսիվության տարբեր աստիճանի տարաձայնությունները, ինչպես նաև ուժի կենտրոնների միջև մանևրելու Երևանի ձգտումը (ինչը բնորոշ է Հայաստանի գործող իշխանություններին), նոր բան չեն:
Ընդ որում, կարևոր է նշել, որ նշված տարաձայնությունները երբեք չեն անդրադարձել ռազմավարական միության հիմքերին՝ Հայաստանի տարածքում ՌԴ ռազմական ներկայությանը, ինչը մնում է հայկական պետության ռազմական անվտանգության առանցքային գործոններից մեկը:
Արդեն Ռոբերտ Քոչարյանի նախագահության շրջանում հայկական արտաքին քաղաքականությունը բնութագրվել է որպես կոմպլեմենտար, ինչն արտացոլել է հայկական էլիտայի շահագրգռվածությունը ուժի կենտրոնների միջև մանևրել և այդ մանևրելու արդյունքում որոշակի դիվիդենտներ ստանալ։
Դրա ցուցադրական օրինակն է դարձել, մասնավորապես, հենց այդ ժամանակահատվածում Հայաստանի պաշտպանական գերատեսչությունում՝ կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացման ոլորտում, ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցության մեկնարկը, ինչպես նաև հայ խաղաղապահների մասնակցությունը արտերկրում արևմտյան ռազմական առաքելություններին:
Այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանը ձգտում էր հետխորհրդային տարածքում իր ազդեցության ոլորտի ձևավորմանը և որպես էներգետիկ գերտերություն Ռուսաստանի կայացմանը, երկու երկրների հարաբերությունների օրակարգում հայտնվեցին էներգակիրների գների, հայկական տնտեսությունում ռուսական բիզնեսի ներկայության ընդլայնման, էներգետիկ և արդյունաբերական ակտիվների վերահսկողության հարցերը։
Իրավիճակն ավելի է բարդացել Սերժ Սարգսյանի նախագահության շրջանում, որն իշխանության եկավ Արևմուտքի և ՌԴ-ի միջև մրցակցության կտրուկ սրման շրջանում (հատկապես ուկրաինական ճգնաժամից հետո)։ Այն ժամանակ, արդեն առկա խնդիրներին ավելացավ Ադրբեջանին ռուսական զենքի մատակարարման հարցը, որն այդ պահին այդ երկրի ԶՈՒ արդիականացման առանցքային գործոններից մեկն էր:
Արդյունքում՝ մինչև 2018 թվականը կողմերի միջև կուտակվել է բացասական տրամադրվածություն՝ կապված մի կողմից նշված մատակարարումների հարցով Երևանի կողմից մշտապես հնչեցվող դժգոհության հետ, մյուս կողմից՝ հայկական կողմի՝ նոր պայմաններում մանևրելու նշված քաղաքականությունը շարունակելու ձգտման պատճառով Մոսկվայի դժգոհության հետ։ Այդ ձգտումը դրսևորվեց ԵՄ-ի հետ համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի ստորագրման, ինչպես նաև ռուսաց լեզվին պետական կարգավիճակ տալու Երևանի ակնհայտ դժկամության ժամանակ (ինչը Սարգսյանի ռեժիմի համար բազմաթիվ խնդիրներ կառաջացներ համակարգային և ոչ համակարգային ազգայնականների հետ)։
Այս գործոնները, հավանաբար, իրենց դերն են ունեցել 2018-ի գարնանը Սերժ Սարգսյանին տապալելու Մոսկվայի համեմատաբար հանգիստ արձագանքի մեջ։ Հայաստանի նոր իշխանություններն, ըստ էության, մոդիֆիկացված ձևով շարունակեցին Սարգսյանի մարտավարությունը հայ-ռուսական հարաբերություններում։ Հարաբերությունների ռազմաքաղաքական հիմքի տեսքով կողմերի դաշնակցային հարաբերությունների հիմնական առանցքը պահպանվեց անփոփոխ ձևով, միաժամանակ հայկական կողմը սկսեց ավելի բարձր հնչեցնել դժգոհությունները գործընկերության շրջանակներում առանձին ասպեկտներից և Մոսկվայի հետ հարաբերություններում մանևրելու մեծ ազատություն ցուցաբերեց։
Ըստ էության, Երևանը ձգտում է ՌԴ-ի հետ հարաբերությունները վերափոխել Բելառուսին և (որոշ ժամանակահատվածներում) Ղրղզստանին բնորոշ տարբերակով, որոնց համար Մոսկվայի հետ հարաբերություններում պարբերական մինի-ճգնաժամերը կանոն են, Մինսկի և Բիշքեկի մանևրումը ուժի կենտրոնների միջև՝ Ռուսաստանի հետ գերակա գործընկերությունը հիմքում պահպանելով։
Երևանի այս մարտավարությունն անմիջապես բախվեց Մոսկվայի հակազդեցությանը, որը լուրջ անվստահություն էր տածում հայկական նոր էլիտայի անհատական կազմի նկատմամբ, որը հիմնականում ներկայացված էր Արևմուտքի հետ սերտորեն կապված գործիչների կողմից։ Այս պայմաններում Մոսկվան դիվանագիտական և տեղեկատվական մակարդակով սկսեց բացահայտորեն աջակցել Հայաստանի ներսում Նիկոլ Փաշինյանի որոշ հակառակորդների։
ՌԴ-ի հետ հարաբերությունները փոփոխելու Երևանի ձգտման իրականացման ընթացքում ևս մեկ խնդիր է դարձել ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի կողմից Հայաստանի նոր իշխանությունների նկատմամբ համեմատաբար անտարբեր վերաբերմունքը։ Առաջին դեպքում դա կապված էր Թրամփի իշխանության գալուց հետո ԱՄՆ-ում մեկուսացման աճի հետ, որն ավելի ու ավելի է կենտրոնանում Արևելյան Ասիայում Վաշինգտոնի արտաքին քաղաքականության աճող ռեգիոնալացման վրա:
ԵՄ-ի պարագայում իրենց դերը խաղացին ուկրաինական ճգնաժամի հետևանքները։ Եվրոպացիների համար ակնհայտ է դարձել, որ Մոսկվայի կողմից որպես ազդեցության ոլորտ դիտարկվող գոտիներում ակտիվությունը հղի է հետևանքներով և ծախսերով, որոնք էապես գերազանցում են հնարավոր դիվիդենտները:
Այս պայմաններում նկատվում է տարածաշրջանի նկատմամբ Արևմուտքի հետաքրքրության որոշակի նվազում, որն էլ իր հերթին էականորեն դժվարացնում է Երևանի համար Մոսկվայի հետ հարաբերությունների առկա մոդելի փոփոխությունը։ Վերը նշված մանևրման վրա կառուցված հարաբերությունների սխեման ենթադրում է առնվազն երկու շահագրգիռ ուժի կենտրոնների առկայություն, որոնց միջև կարող է մանևրել ավելի թույլ գործընկերը։
Վերջապես, վերջին համակարգային գործոնը, որը դժվարացնում է նման փոփոխության իրականացումը, համաշխարհային համակարգում մրցակցության գլոբալ խստացումն է, որը միայն ուժեղացել է 2018 թվականից հետո: Միջազգային հարաբերությունների միջավայրի աճող ագրեսիվությունը խստացնում է կրտսեր գործընկերների լոյալության նկատմամբ տերությունների պահանջը և փոքր երկրների էլիտաների համար էապես բարդացնում է ուժի կենտրոնների միջև մանևրումը։
Դավիթ Հարությունով