Արցախի Հանրապետության անկախության հռչակման 30-ամյակն է

1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհրդի համատեղ նստաշրջան, ուր ընդունվեց «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հռչակման մասին» հռչակագիր։ Նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին տեղի ունեցավ հանրաքվե, որը հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը։ Այդ օրը ԼՂՀ բնակչության 99 տոկոսը քվեարկեց հօգուտ անկախության:

Ադրբեջանի ԽՍՀ-ի կողմից տասնամյակներ ի վեր կիրառված հակահայկական քաղաքականությունը՝ հայ բնակչության մարդկային և ազգային արժանապատվության ոտնահարումը, 1980-ական թվականներին ստեղծել էր ծայրահեղ լարված իրավիճակ։ ԼՂԻՄ- ում 1926-1976 թթ. բնակչության արտագաղթի հետևանքով հայկական բնակավայրերը 85-ով պակասել էին, ադրբեջանականը՝ 17-ով ավելացել։ 1930-ական թվականներին ադրբեջանցիների կողմից ավերվել կամ փակվել էին բոլոր հայկական եկեղեցիները, որոնց մի մասը վերածվել էր մզկիթների։

1987 թվականի վերջերից սկիզբ է առնում արցախահայության ազատագրական պայքարի արդի փուլը։ 1988 թ. փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ-ի ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը որոշում է ընդունում ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից հանելու և ՀԽՍՀ-ին վերամիավորելու հարցով Ադրբեջանական ԽՍՀ և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդների առջև միջնորդելու մասին։ Ղարաբաղյան շարժումը ՀԽՍՀ-ում և ԼՂԻՄ-ում կազմակերպելու նպատակով 1988 թ. փետրվարին Ստեփանակերտում ստեղծվում է «Կռունկ», իսկ Երևանում՝ «Ղարաբաղ» կոմիտեները։

ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ-ին վերամիավորելու արդար պահանջին Ադրբեջանի ղեկավարությունը (ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանությունների համաձայնությամբ) պատասխանեց բռնություններով։ 1988 թ. նոյեմբերի վերջին Կիրովաբադից (այժմ՝ Գանձակ), Բաքվից, Շամքորից, Խանլարից, Դաշքեսանից և հայաշատ այլ վայրերից հայ բնակչությունը զանգվածաբար արտաքսվեց։ Հայերի բռնագաղթը հաճախ ուղեկցվում էր ջարդերով և սպանություններով։

Այս ամենին հակառակ՝ 1989 թ. նոյեմբերի 28-ին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը որոշեց Լեռնային Ղարաբաղը նորից բռնակցել Ադրբեջանին։ Սույն որոշումը մարզում իրականացնելու էր կազմկոմիտեն, հայատյաց նախագահ Վ. Պ. Պոլյանիչկոյի գլխավորությամբ։ Սակայն վերջինիս իշխանությունը տարածվում էր միայն ԼՂԻՄ մարզկոմի շենքի շրջանակներում։

Հաշվի առնելով ստեղծված բարդ իրավիճակը՝ 1989 թ. հունվարի 20-ին ԼՂԻՄ-ում ստեղծվեց (անմիջականորեն Մոսկվային ենթակա) Հատուկ կառավարման կոմիտե՝ Ա. Ի. Վոլսկու ղեկավարությամբ, սակայն Ադրբեջանի սադրանքների հետևանքով այն չկարողացավ կատարել իր առաքելությունը։ Արցախահայությունն իր ճակատագիրը տնօրինելու նպատակով 1989 թ. օգոստոսի 16-ին ստեղծեց բարձրագույն կառավարման մարմին՝ Ազգային խորհուրդ։ 1989 թ. հուլիսի 26-ին շրջխորհրդի արտահերթ նստաշրջանը որոշում ընդունեց շրջանը ԼՂԻՄ-ին վերամիավորելու մասին։Շահումյանի շրջան

Ելնելով դեպքերի զարգացման նման ընթացքից՝ ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդը 1989 թ. դեկտեմբերի 1-ին համատեղ որոշում ընդունեցին ՀԽՍՀ-ին Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին։ Հակահայկական մոլուցքով տարված Ադրբեջանի իշխանությունները 1990 թ. հունվարի 13-ին Բաքվում հրահրեցին հայ բնակչության նոր ջարդեր, եռանդուն կերպով սկսեցին ադրբեջանցիների նորանոր խմբեր վերաբնակեցնել ԼՂԻՄ տարածքում։ Այս գործընթացն ուղեկցվում էր հայ բնակչության նոր կոտորածներով և բռնագաղթով։ Ինքնապաշտպանության մղումով ստեղծվեցին հայ աշխարհազորայինների առաջին խմբերն ու ջոկատները, որոնք Շահումյանում, Գետաշենում և Լեռնային Ղարաբաղի այլ շրջաններում արժանի հակահարված տվեցին թշնամուն։Մարտակերտի շրջանՀադրութի շրջան

Բոլոր մակարդակների խորհուրդների պատգամավորների մասնակցությամբ ժողովրդական պատգամավորների Լեռնային Ղարաբաղի մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջանը, արտահայտելով ժողովրդի կամքը, որը ամրագրված է փաստորեն անցկացված հանրաքվեում և ԼՂԻՄ ու Շահումյանի շրջանային իշխանության մարմինների 1988-1991 թթ. որոշումներում, ազատության, անկախության, իրավահավասարության և բարիդրացիության նրա ձգտումը, ղեկավարվելով քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և մշակութային ոլորտների զարգացման խնդրում ամբողջ բնակչության շահերով, բնական և օրինական, միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան համարելով հայ ժողովրդի միասնության ձգտումը, որոշում է՝

1991 թ. ապրիլի վերջից մինչև օգոստոսի 20-ը ադրբեջանական հատուկ նշանակության (ՄՀՆՋ) ջոկատները խորհրդային զորքերի հետ համատեղ իրականցրին «Օղակ» ռազմական գործողությունը։ Թեժ մարտեր ծավալվեցին Գետաշեն և Մարտունաշեն գյուղերի տարածքներում, արդյունքում նշված գյուղերը ամբողջությամբ հայաթափվեցին՝ վերաբնակեցվելով ադրբեջանցիներով։ 1991 թ. հունիսին հիմնահատակ կործանվեցին Մարտակերտի և Հադրութի շրջանի 20-ից ավելի հայկական գյուղեր, սպանվեցին հարյուրավոր մարդիկ, Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքներից ու գյուղերից շուրջ 450 հազար հայեր դարձան փախստականներ։ պատանդ վերցվեց ավելի քան 700 մարդ, որոնցից շատերի ճակատագրերը այսօր հայտնի չեն։

Նման պայմաններում հաշվի առնելով ինչպես ԽՍՀՄ ղեկավարության կոշտ դիրքորոշումը, այնպես էլ Արցախի միացումը Հայաստանի Հանրապետությանը, միջազգային որոշ կազմակերպությունների կողմից Ադրբեջանի նկատմամբ տարածքային հավակնություններ դիտելու հավանականությունը, ինչպես նաև այն փաստը, որ Ադրբեջանը 1991 թ. օգոստոսի 30-ին հայտարարել է իր անկախության մասին՝ ԼՂԻՄ-ի իշխանությունները ընտրեցին այլընտրանքային տարբերակ։