Այսօր լրանում է մեկ տարին, երբ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը հարձակվել էր Արցախի Հանրապետության վրա, որի արդյունքում Լեռնային Ղարաբաղի տարածքն անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, ավելի քան 100 հազար արցախցի ստիպված էին լքել հայրենիքը, մղվող մարտերում 223 մարդ էր զոհվել։ Armenia Today-ն ի մի է բերել 2023 թվականի սեպտեմբերյան պատերազմի առանցքային իրադարձությունները։
Սեպտեմբերի 19 | Ռազմական գործողությունների սկիզբ. ինչպես Ադրբեջանը բացատրեց իր հարձակումը
11:00
Պատերազմն սկսվել էր, երբ սեպտեմբերի 19-ին՝ ժամը 11:10-ի սահմաններում, ադրբեջանական զինուժն Ասկերանի շրջանում՝ ականանետի կիրառմամբ, խախտել էր հրադադարի պահպանման ռեժիմը։ Սրան նախորդել էր Ադրբեջանի ՆԳՆ հաղորդագրությունն ավտոմեքենայի երկու ուղևորի մահվան մասին, որը սեպտեմբերի 19-ին՝ ժամը 04:00-ի սահմաններում, «Ֆիզուլիից Շուշի տանող ճանապարհին ականի վրա պայթել էր»։ Պաշտոնական Ստեփանակերտը հերքել էր Ադրբեջանի մեղադրանքներն Արցախի ՊԲ զինծառայողների կողմից Ֆիզուլի-Շուշի ճանապարհի ենթադրյալ ականապատման մասին։ Նույն օրն Արցախի ՊՆ-ն հերքել էր Բաքվի մեղադրանքներն այն մասին, որ ՊԲ համապատասխան ստորաբաժանումները սեպտեմբերի 18-ին՝ ժամը 20։28-20։34-ն ընկած ժամանակահատվածում, ճնշել են Բաքու-Թբիլիսի երթուղով թռիչք կատարող քաղաքացիական օդանավի GPS տեղորոշման համակարգը։
13:00
Նույն օրը՝ ժամը 13:00-ին, ադրբեջանական զինուժը շփման գծի ողջ երկայնքով խախտել էր հրադադարը՝ կիրառելով հրթիռահրետանային հարվածներ։ Հրթիռակոծությունն սկսվել էր Ստեփանակերտի մատույցներից, որտեղ, ըստ նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության, տեղակայված էին ռուս խաղաղապահները։ Միացել էր քաղաքի օդային ռմբակոծության ազդանշանը: ՌԴ ԱԳՆ-ն հայտարարել էր, որ Բաքուն ռազմական գործողությունների մեկնարկից մի քանի րոպե առաջ զգուշացրել էր ռուսական կոնտինգենտին։ Ավելի ուշ Հայաստանի կառավարության գրասենյակը հայտարարել էր, որ Ռուսաստանը Հայաստանին չի տեղեկացրել Արցախում Ադրբեջանի ռազմական գործողությունների մասին։
Սեպտեմբերի 20 | Բանակցությունների դադարեցում և Բաքվի կողմից հարվածների վերսկսում
Մարտերը տևել են երկու օր։ Սեպտեմբերի 20-ին Արցախի իշխանություններն ընդունել էին հրադադարի մասին ռուս խաղաղապահների առաջարկը, ըստ որի՝ ռազմական գործողությունները պետք է դադարեցվեին ժամը 13:00-ին։ Սակայն սեպտեմբերի 20-ին՝ ժամը 14:30-ի սահմաններում, հակառակորդը վերսկսել էր հրետանային հարվածները Մարտունու ուղղությամբ։ Թնդանոթային և գնդացիրների կրակոցները շարունակվել էին մինչև ժամը 15:30-ը։ Արցախի խորհրդարանի ընդդիմադիր «Արդարություն» խմբակցության քարտուղար Մետաքսե Հակոբյանն Armenia Today-ի հետ զրույցում նշել էր, որ Բաքվի կողմից հրետակոծության դադարեցումից հետո Արցախում իրավիճակը քաոսային է։
Բաքուն Արցախի քաղաքների ռմբակոծումը բացատրել էր նրանով, որ «խաղաղ բնակավայրերի մոտ տեղակայված էին ռազմական օբյեկտներ»։ Սեպտեմբերի 20-ի երեկոյան ՌԴ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարել էր Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների ավտոմեքենայի գնդակոծման հետևանքով ռուս զինծառայողների մահվան մասին։ Ադրբեջանի գլխավոր դատախազությունը Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների սպանությունը բացատրել էր հայ զինվորականների հետ շփոթելու հանգամանքով։
Սեպտեմբերի 21 | Ստեփանակերտի գնդակոծումը, Արցախի ղեկավարությանն ստիպել են ցրել բանակը և ստորագրել հանրապետությունը լուծարելու մասին փաստաթուղթ
Սեպտեմբերի 21-ին Ստեփանակերտի բնակիչներն Armenia Today-ին հայտնել էին, որ այդ օրն Ադրբեջանը կրակել էր քաղաքի վրա։ Արցախի նախագահի հատուկ հանձնարարությունների գծով խորհրդական, Հանրապետության նախկին արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանն Armenia Today-ին հաստատել էր Ստեփանակերտի գնդակոծման մասին տեղեկատվությունը։
Խաղաղապահների միջնորդությամբ Ստեփանակերտը սեպտեմբերի 20-ին պայմանավորվածություն էր ձեռք բերել ռուսական խաղաղապահ զորամասի տեղակայման գոտուց ՀՀ զինված ուժերի մնացած ստորաբաժանումների և զինծառայողների դուրսբերման և «Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության բանակի» զինված կազմավորումների կազմալուծման ու ամբողջական զինաթափման և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից ծանր տեխնիկայի ու սպառազինության դուրսբերման վերաբերյալ»՝ դրանց շուտափույթ օգտահանման նպատակով։
Սեպտեմբերի 21-ին Եվլախ քաղաքում կայացել էր Արցախի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների առաջին հանդիպումը, որտեղ արցախյան պատվիրակությունը գլխավորել էր Արցախի Ազգային ժողովի Ժողովրդավարական կուսակցություն խմբակցության ղեկավար Դավիթ Մելքումյանը։ Մեկ այլ հանդիպում էլ տեղի էր ունեցել սեպտեմբերի 23-ին՝ Խոջալուում (Իվանյան)։ Միաժամանակ՝ նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանը հայտարարել էր, որ Ադրբեջանի հետ բանակցություններում անվտանգության հնարավոր երաշխիքների կամ համաներման առումով արդյունքներ չկան։ Սեպտեմբերի 25-ին Ստեփանակերտի և Բաքվի ներկայացուցիչները պայմանավորվել էին ստեղծել Ղարաբաղում «կոմունալ, բժշկական և այլ քաղաքացիական գործունեության» համատեղ աշխատանքային խումբ։ Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանը սեպտեմբերի 28-ին հրամանագիր էր ստորագրել բոլոր պետական հիմնարկներն ու կազմակերպությունները մինչև 2024 թվականի հունվարի 1-ը լուծարելու մասին։
Սեպտեմբերի 24 | Արցախի բնիկ բնակչության գաղթի և բռնի տեղահանման սկիզբը
Սեպտեմբերի 24-ին Հայաստանի առողջապահության նախարարությունը հայտարարել էր Արցախից վիրավորներով ԿԽՄԿ 23 մեքենայի Լաչինի միջանցքով անցնելու մասին։ Նույն օրն սկսվել էր հանրապետության բնակչության զգալի մասի արտագաղթը։ Armenia Today-ը սեպտեմբերի 26-ին այցելել էր Կոռնիձոր և զրուցել տեղահանվածների հետ։ Հոկտեմբերի 6-ին Լեռնային Ղարաբաղից Հայաստան ժամանած բռնի տեղահանվածների թիվը կազմել էր 100 632 մարդ։
Սեպտեմբերի 25 | Ողբերգական պայթյուն Ստեփանակերտի տարածքում վառելիքի պահեստում, դրա պատճառները լիովին պարզված չեն
Սեպտեմբերի 25-ին ուժգին պայթյուն էր տեղի ունեցել Ստեփանակերտի տարածքում գտնվող վառելիքի պահեստում, որի հետևանքով զոհվել էր ավելի քան 200 մարդ, վիրավորվել՝ գրեթե 300-ը։ Ըստ Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանի՝ պայթյունը տեղի էր ունեցել ՊԲ-ի համար վառելիքի անձեռնմխելի պահեստում, որն իշխանությունները փորձել են չօգտագործել մինչ ռազմական գործողությունների սկսվելը։ Այն իրավիճակում, երբ բնակչությունը պահանջում էր ճանապարհ տրամադրել դեպի Հայաստան, քաղաքացիների շրջանում խուճապ էր տարածվել, լուրեր են շրջանառվել, որ ադրբեջանական անցակետը բաց է լինելու միայն մի քանի հազար մարդու համար։
«Մեր բնակչությունը խուճապի հետևանքով հայտնվել էր զորամասի պահեստում, և այդ իրավիճակը բերել էր նրան, որ չէին պահպանվել անվտանգության տարրական կանոնները, իրականացվել էր բենզինի ինքնուրույն դուրսբերում պահեստից, և տեղի էր ունեցել այդ պայթյունը, որը խլել էր շատ կյանքեր: Մենք ունեցել ենք գրեթե նույն զոհերի թիվը, ինչ ռազմական գործողությունների ընթացքում»,- ասել էր նա։
Սեպտեմբերի 27 | Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարության ներկայացուցիչների ձերբակալությունը
2023 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի սահմանային ծառայությունը Հայաստանի հետ սահմանը հատելու փորձի ժամանակ ձերբակալել էր Արցախի նախկին պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանին։ Նրան սպառնում է մինչև 14 տարվա ազատազրկում։ 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին Ադրբեջանի իշխանությունները գերեվարել և ձերբակալել էին նաև հանրապետության Պաշտպանության նախկին նախարար Լևոն Մնացականյանին, Արցախի ՊԲ հրամանատարի նախկին առաջին տեղակալ Դավիթ Մանուկյանին, նախկին արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանին, Արցախի նախկին նախագահներ Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին և Արայիկ Հարությունյանին, ինչպես նաև ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանին։ Մայիսին Բաքվի դատարանը հինգ ամսով երկարացրել էր Արցախի ռազմական և քաղաքական ղեկավարության ներկայացուցիչների կալանքի ժամկետը։ ՄՔԴ նախկին դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոն Արցախի նախկին ղեկավարների ձերբակալությունն անվանել էր «ցեղասպանության գագաթնակետ»։
Կողմերի կորուստները
Լեռնային Ղարաբաղի վրա Ադրբեջանի հարձակման արդյունքում զոհվել էր 223 մարդ, որից 25-ը խաղաղ բնակիչներ են, այդ թվում՝ հինգ անչափահաս։ Մարտերի ընթացքում վիրավորվել էր 244 մարդ, նրանցից մոտ 80-ը խաղաղ բնակիչներ են, այդ թվում՝ 10 անչափահաս։ 20 մարդ անհետ կորել է, որոնցից հինգը խաղաղ բնակիչներ են։ Արձանագրվել է մահացածների դիերի նկատմամբ անարգանքի 20 դեպք, որոնց վերաբերյալ կան համապատասխան փորձագիտական եզրակացություններ։ Ստեփանակերտի բենզալցակայանում տեղի ունեցած պայթյունի և ադրբեջանական հարձակման հետևանքով 311 տուժած տեղափոխվել էր Հայաստանի հիվանդանոցներ։
Ադրբեջանի առողջապահության նախարարությունը հայտնել էր սեպտեմբերի 19-ին Արցախի դեմ իրականացված ռազմական ագրեսիայի հետևանքով 192 զինծառայողի մահվան մասին։ Վիրավորվել էր 511 ադրբեջանցի զինվորական և մեկ քաղաքացիական անձ։ Բռնագաղթից հետո Արցախում մնացել է 100 միլիարդ դոլարի ունեցվածք, ըստ Genesis Armenia վերլուծական կենտրոնի, արցախցիները Լեռնային Ղարաբաղում թողել են 11 450 բնակարան, 13 550 տուն, 15 գործարան, 60 ֆաբրիկա, ինչպես նաև օդանավակայան, 4 ջրամբար, 5 ջրանցք, 37 ՀԷԿ, 48 հանք, 11 հիվանդանոց, 3500 հա անտառ և 1000 հա նռան այգի։ Բացի այդ՝ 385 եկեղեցի և 60 վանական համալիր, 200 մշակութային կենտրոն, 25 թանգարան, 156 գրադարան, 4 համալսարան, 7 քոլեջ, 232 դպրոց, 232 մարզադահլիճ, 11 մարզադպրոց, 4 մարզադաշտ, 2385 խաչքար։
Caucasus Heritage Watch-ը (CHW), վկայակոչելով արբանյակային լուսանկարները, հայտնում է, որ 2023 թվականի սեպտեմբերին հայերի բռնի տեղահանումից հետո Լեռնային Ղարաբաղում ոչնչացված մշակութային ժառանգության օբյեկտների թիվն աճել է 75%-ով։
Հայաստանի իշխանությունների քայլերն ի պաշտպանություն Արցախի ժողովրդի
Հայաստանի կառավարությունը հոկտեմբերի 26-ին հավանություն էր տվել Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածներին փախստականի կարգավիճակին համարժեք ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ տալու մասին որոշմանը։ Նոյեմբերի 9-ին կառավարությունը հաստատել էր նաև նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսներին Լեռնային Ղարաբաղից հարկադիր տեղահանված անձանց առաջնային սոցիալական ծախսերը հոգալու համար նպաստների վճարումները՝ 50 հազար դրամ մեկ անձի համար՝ վարձավճարի և կոմունալ ծախսերի համար։ Հունվարին իշխանությունները հաստատել էին տեղահանվածների համար մասնագիտական ուսուցում կազմակերպելու և աշխատանքային փորձ ձեռք բերելու ծրագիրը։ Որոշման համաձայն՝ պետությունը յուրաքանչյուր ամիս կփոխհատուցի 50 հազար դրամ՝ որպես կրթաթոշակ, 50 հազար դրամ՝ ուսման վարձի համար, որից հետո գործատուն աշխատողի հետ կկնքի աշխատանքային պայմանագիր՝ առնվազն երեք ամսով։
Կառավարությունը մայիսի 16-ին ընդունել էր Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանվածներին բնակարաններով ապահովելու ծրագիր։ Կառավարությունը ծրագրի մասնակիցներին կտրամադրի հավաստագրեր։ Armenia Today-ն ուսումնասիրել էր ծրագիրը և պատրաստել կարճ ուղեցույց, որը կօգնի արցախցի մեր հայրենակիցներին ծանոթանալ ծրագրի պայմաններին։
Արցախցիների կյանքը Հայաստան տեղափոխվելուց հետո
Լեռնային Ղարաբաղից շուրջ 3 հազար փախստական բռնագաղթից հետո ստացել է Հայաստանի քաղաքացիություն, այսինքն՝ տեղահանվածների 3%-ից քիչը։ Օգոստոսի վերջի դրությամբ՝ Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու դիմում է ներկայացրել մոտ 4300 տեղահանված անձ։ Փոխվարչապետ Տիգրան Խաչատրյանը հունիսի 12-ին հայտարարել էր, որ Արցախից հազարից ավելի անհատ ձեռնարկատերեր արդեն գրանցված են Հայաստանում։ Հայաստանի խորհրդարանը հունիսի 13-ին ընդունել էր Արդարադատության նախարարության առաջարկը՝ Հայաստանում արցախցի գործարարների գրանցման ժամկետները երկարաձգել մինչև 2024 թվականի դեկտեմբերի 1-ը։ Հայաստանի պետական ռեգիստրի գործակալությունն Armenia Today-ին հայտնել էր 2024 թվականի մայիսի 1-ի դրությամբ գրանցված արցախյան 235 ընկերությունների մասին։
Էկոնոմիկայի նախարար Գևորգ Պապոյանը պատրաստակամություն էր հայտնել բիզնես գաղափարները քննարկել արցախցի գործարարների հետ։ Հունիսի 5-ից 10-ը Armenia Today-ը զրուցել էր արցախցի 20 գործարարի հետ, ովքեր իրենց բիզնեսը տեղափոխել են Հայաստան։ Հարցվածները նշել էին, որ Հայաստանում զրոյից բիզնես սկսելը բավականին դժվար է, և իրենք պետական աջակցության կարիք ունեն։ Մեծամասնությունն անհրաժեշտ միջոցների թվում նշել էր արտոնյալ վարձավճարը կամ հարկային արձակուրդները։ Հայաստանի ֆինանսների նախարարությունից Armenia Today-ին հայտնել էին, որ գերատեսչությունն արցախյան բիզնեսին աջակցելու նման ծրագրեր չունի։ Ըստ նախարարության՝ արցախյան բիզնեսին արտոնություններ տալը տեղին չէ, այդ պատճառով նախարարությունն այս ուղղությամբ քայլեր չի ձեռնարկել։ Նրա խոսքով՝ Հայաստանի հարկային օրենսդրությունն արդեն իսկ «բարենպաստ հնարավորություններ» է տալիս բիզնեսին։
Ավելի քան 27 հազար արցախցի լքել է Հայաստանը
Հունիսին ԱԱԾ-ից Armenia Today-ին հայտնել էին, որ վերջին չորս տարիների ընթացքում Հայաստանից հեռացած արցախցիների թիվն ավելի քան 21 հազար է։ Մեկ ամիս անց ԱԱԾ-ն Armenia Today-ին հայտնել էր, որ 2020 թվականից ի վեր՝ երկիրը լքած արցախցիների թիվը գրեթե 27 հազար է։ Արցախի ՄԻՊ Գեղամ Ստեփանյանն օգոստոսի 30-ին հայտարարել էր, որ 070 ծածկագրով անձնագրեր ունեցող Արցախի բնակիչներին Շենգենյան վիզա չեն տրամադրում։ Նրա խոսքով՝ տարբեր երկրների դեսպանատները մարդկանց բացատրել էին, որ Հայաստանի իշխանությունների հայտարարության հիման վրա իրենց համար 070 ծածկագրով անձնագրերը չեն հաստատում այս երկրի քաղաքացիությունը, ուստի իրենք չեն կարող ընդունել դիմումը՝ ընթացք տալու համար։ Օգոստոսի 31-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, պատասխանելով Armenia Today-ի հարցին, մեկնաբանելով Հայաստանից արցախցիների արտագաղթի տեմպերը, հայտարարել էր, որ Հայաստանից մեկնող քաղաքացիների մեծ մասը մարդիկ են, ովքեր «չեն ցանկանում, որ իրենց երեխաները ծառայեն բանակում»:
Կարդացեք նաև՝ Արցախը համաշխարհային մամուլի էջերում 2023թ.։
