Ամերիկահայ գրող Վիլյամ Սարոյանն այսօր կդառնար 114 տարեկան։ Նա ծնվել է 1908 թվականի օգոստոսի 31-ին ներգաղթյալների ընտանիքում Ֆրեզնոյում, Կալիֆորնիա։
Փոքրիկ Ուիլյամի վաղ մանկությունը ուրախ ու անհոգ էր։ Դժվարությունները սկսվել են հոր մահից հետո։ Եղբայրների ու քույրերի հետ նրան հանձնել են մանկատուն։ Սարոյանի կյանքի ամենադժվար տարիներն էին, այստեղ նա սովորեց գնահատել փոքրիկ ուրախությունները, օգնել ուրիշներին ու ձգտել մեծ բարձունքների։ Ինչպես գիտեք, մանկության հիշողությունները խորը հետք են թողնում մտքի վրա և մնում մարդու հետ ամբողջ կյանքում: Այդպես եղավ Սարոյանի դեպքում։
Ավելի ուշ Սարոյանը «Ուեսլի Ջեքսոնի արկածները» ինքնակենսագրական աշխատության մեջ գրում է. գոյություն ունեցող իրականության հետ, բայց միևնույն ժամանակ նրանք հատկապես զգում և գնահատում են անկեղծ բարությունը:
1921 թվականին Ուիլյամը սկսեց հաճախել տպագրության դասընթացների։ 15 տարեկանում նա ստիպված է եղել թողնել դպրոցը։ Հետո որոշեց սկսել գրել։ Բայց ոչ նա, ոչ էլ նրա հարազատներից որևէ մեկը այն ժամանակ չէին կարող պատկերացնել, որ իր անունը կհամապատասխանի այնպիսի նշանավոր ամերիկացի գրողներին, ինչպիսիք են Քալդվելը, Սթայնբեկը, Հեմինգուեյը, Ֆոլքները:
Ապագայում Սարոյանը շարունակել է կրթվել՝ միաժամանակ ապրելով տարօրինակ աշխատանքով։ Նրա մի շարք վաղ պատմվածքներ տպագրվել են The Overland Monthly-ում:
Գրողի ստեղծագործությունների հերոսները հասարակ մարդիկ էին` իրենց դժբախտություններով ու ուրախություններով, նա գրել է նրանց մասին սրտացավությամբ, ջերմությամբ և նրանց ավելի լավ ապագայի հույսով:
Երիտասարդությունը Ուիլյամին կանգնեցրեց դաժան իրողությունների հետ։ Նա տեսավ պատերազմը, փորձեց հաղթահարել աղքատությունը, համառորեն կատարելագործվեց գրչության մեջ։
«Ես չեմ դժգոհում այն բանից, ինչ կարող եմ ինձ թույլ տալ… դու չես կարող մեկ օր ապրել առանց սննդի: Բայց պետք չէ անընդհատ բողոքել կյանքից, պետք է գնահատել ներկան, փորձել փոխել այն դեպի լավը և ինքդ քեզ ասել. «Ես հաց ու ջուր ունեմ, սա արդեն ինչ-որ բան է»,- գրել է նա։
Շուտով Ուիլյամը տեղափոխվեց Նյու Յորք, որտեղ աշխատանքի ընդունվեց հեռագրում։ 6 տարի անց Սարոյանին հաջողվում է տպագրել «Քաջ երիտասարդը թռչող Տրապիզոնի վրա» պատմվածքը։ Առաջին հաղթանակից ոգեշնչված Սարոյանը մեկ ամսվա ընթացքում գրել է ևս 26 պատմվածք, որոնք հետագայում տպագրվել են նրա առաջին գրքում։
1935 թվականին առաջին գրքի հոնորարների շնորհիվ Սարոյանն առաջին անգամ այցելեց Հայաստան և ընկղմվեց մայրենի լեզվի, մշակույթի և բնության մթնոլորտում։
Անվերջ ճանապարհորդություններն ու նոր քաղաքները, մշտական փոփոխությունները Սարոյանին հանգեցրել են այն մտքին, որ չկա ավելի թանկ բան, քան իր հայրենի քաղաքը, տան հարմարավետությունը, ընտանեկան ջերմությունն ու ծնողական ջերմությունը. նորից…»:
1943 թվականին Սարոյանը զորակոչվել է բանակ, որտեղ աշխատել է ռազմական սցենարների ստեղծման վրա՝ սկզբում ԱՄՆ-ում, ապա՝ Լոնդոնում։ Սարոյանը պատերազմն ընկալել է որպես մարդկության համար սարսափելի աղետ. Հենց այս գաղափարն է մարմնավորված «Մարդկային կատակերգությունում» և «Ուեսլի Ջեքսոնի արկածները» վեպում։
1950-60-ական թվականներին Սարոյանն ապրում է Եվրոպայում, իսկ 1958 թվականից՝ հիմնականում Փարիզում, որտեղ բնակարան է ձեռք բերում։ Հենց այս ժամանակ նա գրել է այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են «Մայրիկ, ես քեզ սիրում եմ», «Ինչ-որ ծիծաղելի բան» վեպը և «Հայրիկ, դու խենթ ես»։
Նկարագրելով մեծահասակների բարդ և առաջին հայացքից անհասկանալի արարքները՝ Սարոյանն հանգում է այն բանին, որ կյանքում ամենակարևորն ու անգին բանը սերն է մտերիմ, սիրելի մարդկանց, ովքեր քեզ նվիրված են և պատրաստ են անկեղծորեն հավատալ դրան։
Երկրորդ անգամ Սարոյանը Երեւան է գալիս 1960 թվականին՝ լինելով հայտնի, բայց, այնուամենայնիվ, պարզ ու բարի մարդ, որը երկչոտ է դառնում, երբ իրեն հրապարակային գովաբանում են։
Նրա հուշերում ասում են, որ հաճախ էր սիրում կանգ առնել ու զրուցել շարքային քաղաքացիների հետ՝ խնդրելով պատմել իր կյանքի, հայրենիքի, ընտանիքի մասին։
Ավելի ուշ Սարոյանն արդեն ստեղծագործություններ է գրում, որտեղ խոսում է արվեստի ու գրականության բարձր նշանակության մասին։ Սարոյանը գրողի գլխավոր նպատակը տեսնում էր աշխարհն ավելի լավը դարձնելու մեջ:
Վիլյամ Սարոյանը գրել է ավելի քան 1,5 հազար պատմվածք, 12 պիես և մոտ 10 վեպ։ «Մարդկային կատակերգություն» պատմվածքը համարվում է գրողի լավագույն գործերից մեկը, այն մասամբ ինքնակենսագրական է։
1940 թվականին լույս է տեսել «Իմ անունը Արամ է» պատմվածքների ժողովածուն, 1944 թվականին՝ «Սիրելի փոքրիկ»։ «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսը գրվել է 1939 թվականին, այն պատմություն է չճանաչված բանաստեղծի, մի երիտասարդի, ով ամեն ինչ շատ հոգեհարազատ է ընդունում, ինչպես նաև հին երաժշտի ու դերասանի մասին՝ անցյալի և ապագայի մասին իր մտքերով։
1943 թվականին բեմադրվել է նրա «Հեռացիր, ծերուկ» պիեսը, իսկ 1957 թվականին՝ «Քարանձավները»։
1972 թվականին լույս է տեսել Սարոյանի հուշերի գիրքը՝ «Տեղեր, որտեղ ժամանակ եմ անցկացրել»։
Սարոյանը մահացել է 1981 թվականի մայիսի 18-ին։ Նրան թաղեցին հայրենի Ֆրեզնոյում։ Գրողի կտակի համաձայն՝ նրա սրտի մի մասը թաղվել է Հայաստանում՝ Արարատ լեռան ստորոտին։ 2018 թվականի օգոստոսի 21-ին, գրողի 110-ամյակի կապակցությամբ, Ֆրեզնո քաղաքում բացվեց Վիլյամ Սարոյանի տուն-թանգարանը։ Գրիֆիթ Ուեյ 2729 հասցեում գտնվող տունը, որտեղ երկար տարիներ ապրել է գրողը, այն ձեռք է բերել, վերանորոգել և թանգարանի վերածել Արթուր Ջանիբեկյանի Վերածնունդ մշակութային հիմնադրամի կողմից։
