«Խոսենք գլխավորի» մասին ծրագրի հյուրն այս անգամ Թուրքիայի Մեջլիսի պատգամավոր, քաղաքական գործիչ Գարո Փայլանն է։ Armenia Today-ի թղթակցի հետ զրույցում նա խոսել է այն մասին, թե ինչքանո՞վ են ներկայիս Թուրքիան ու նրա քաղաքական ու հասարակական ուժերը պատրաստ Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավմանը, ինչքանո՞վ է իրատեսական տարածաշրջանում խաղաղության հաստատումը՝ Բաքվի ներկա ագրեսիվ գործողությունների պայմաններում, ո՞րն է պատճառը, որ քաղաքական գործիչների հետ իր հանդիպումների շարքում չի եղել Ռոբերտ Քոչարյանը, չնայած նա հանդիպել է մյուս նախկին նախագահներին, մտադի՞ր է արդյոք նա շարունակել բարձրացնել Թուրքիայի տարածքում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման մասին խնդիրը և այլ արդիական թեմաներ։
–Ձեր կարծիքով՝ ինչքանո՞վ են ներկայիս Թուրքիան ու նրա քաղաքական ու հասարակական ուժերը պատրաստ Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավմանը։
–Թուրքիան ունի նախապաշարումներ Հայաստանի նկատմամբ, իր հերթին՝ Հայաստանի ժողովուրդն ունի նախապաշարումներ Թուրքիայի նկատմամբ։ Սա ամենամեծ խնդիրն է, որովհետև 107 տարի ի վեր Թուրքիայի և Հայաստանի ժողովուրդների համար կորսվել է արդարությունը։
Հիմա ստեղծվել է հարմար առիթ։ Թուրքիան ցանկանում է սահմանները բացել և հաստատել հարաբերությունները։ Ինչո՞ւ։ Երկու տարի առաջ Թուրքիան Ադրբեջանի կողմն էր և, դժբախտաբար, պատասխանատվություն ստանձնեց նաև 44–օրյա պատերազմի համար։ Կարծես թե այս պատերազմի արդյունքով Թուրքիայի դիրքերը պետք է ուժեղանային Կովկասում, բայց այդպես չեղավ։ Անշուշտ, Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ Թուրքիան ևս շատ բաներ կորցրեց։ Միայն Ռուսաստանը կարողացավ շահել։
Թուրքիան տեսավ և հաշվի առավ այս ամենը։ Ի վերջո, մենք ևս Թուրքիայի խորհրդարանում քննարկումներ ունեցանք։ Պատերազմով ոչինչ չկարողացանք շահել, բայց խաղաղությամբ շատ բաներ կարող ենք շահել։ Բոլոր ժողովուրդները կարող են շահել` և՛ ադրբեջանցիները, և՛ հայերը, և՛ թուրքերը։ Թուրքիան մեծ պետություն է և նա պետք է այս երկու երկրներին համոզի, որ իրենք գնան խաղաղությանը։ Միասնաբար կարող ենք շատ բան շահել։
Պատերազմից հետո սկսվեց հայ–թուրքական հարաբերությունների բարելավման գործընթացը։ Կարելի է ասել, դա էլ հեշտ չէ։ Պատերազմն սկսելը, ատելության խոսքեր հնչեցնելը, թշնամական քաղաքականություն վարելը հեշտ է, բայց շատ դժվար է խաղաղության հասնելը։ 107 տարվա ընթացքում գոյացած խնդիրները հնարավոր չէ մեկ տարվա մեջ լուծել, բայց սա է միակ ճանապարհը։ Անշուշտ, ունենք նախապաշարումներ, և դա ավարտելն այդքան էլ դյուրին չէ։ Դրա համար էլ ես եկա Հայաստան։
Սա «առիթի պատուհանն» է։ Այս «առիթի պատուհանները» մենք երկու անգամ ունեցանք։ Առաջինը 90–ականներին էր` պատերազմից հետո։ Այն ժամանակ մենք ավելի ուժեղ էինք, եթե մենք նստեինք խաղաղության սեղանի շուրջ, ավելի արդյունավետ կլիներ Արցախի անվտանգությունն ապահովելու հարցը, բայց, դժբախտաբար, այդ ժամանակ հայերով Լևոն Տեր–Պետրոսյանին «դավաճան» որակեցինք, և չկարողացանք ստորագրել այդ պայմանագիրը։
2008 թվականին էլ այդպիսի առիթ կար, պ–ն Սարգսյանը ցանկացավ այդ խաղաղությունը, բայց, դժբախտաբար, նրա նկատմամբ կրկին նույն բառերով որակումներ տրվեցին։
Հիմա ես նույն սխալն եմ տեսնում։ Պետք է ռեալիստ լինել, եթե այդպիսին չլինենք, այլ լինենք մաքսիմալիստ, ամեն բան կարող ենք կորցնել։ Շատ բաներ կարող ենք ցանկանալ, բայց պետք է ռեալիստ լինել։ Չլինել ռեալիստ` ամենամեծ տկարությունն է։ Հիմա Ալիևն էլ ռեալիստ չէ, նա մեր արած սխալն է անում, մաքսիմալիստ է, ամեն ինչ ուզում է` միջանցքը, ամբողջ Արցախը՝ չհարգելով մնացածներին։ Սա էլ է տկարություն։ Ինքնավստահությունը լավ բան է, 2018 թվականին մեր ինքնավստահությունը շատ էր, բայց մենք չէին տեսնում առկա վտանգները։
5 տարի առաջ ես եկա այստեղ և զգուշացրեցի, որ մեծ վտանգ կա, որովհետև Թուրքիան սկսել է անօդաչու զենքեր վաճառել Ալիևին։ Նա գնում էր անօդաչու զենքեր նաև Իսրայելից։ Բայց մենք չտեսանք դա։ Եթե տեսնեինք, այս վիճակի մեջ չէինք լինի։
Հիմա զգո՞ւմ ենք, որ տկար ենք։ Ոչ։ Եթե մենք մեր արածներից դասեր քաղենք, ավելի ուժեղ կլինենք։ Պետք է մտորենք այս հարցի շուրջ, թե ինչպե՞ս կարող ենք ապահովել Հայաստանի և Արցախի անվտանգությունը։
– Ինչքանո՞վ է իրատեսական տարածաշրջանում խաղաղության հաստատումը Բաքվի ագրեսիվ գործողությունների պայմաններում, որոնց աջակցում է նաև Թուրքիան։
– Հայաստանի համար խաղաղություն է անհրաժեշտ, իսկ Ադրբեջանի համար՝ ոչ։ Ինչո՞ւ Ալիևի ռեժիմը չի ուզում խաղաղություն։ Նա իր ռեժիմն այսպես է կառուցել, և իրեն անհրաժեշտ է թշնամի։ Մեզ պետք չէ թշնամի, քանի որ մենք շատ ավելի ժողովրդավար երկիր ենք։ Մենք խաղաղություն ենք պահանջում, բայց Ալիևը ներկայումս չի ուզում դա։ Եթե պայմանագիրը հիմա ստորագրվի և ժողովուրդները տեսնեն, որ այլևս իրար թշնամի չեն, Ալիևի ռեժիմին իր երկրում կսկսեն քննդատել և առաջ քաշել պահանջներ։ Ալիևի ռեժիմն էլ չի կարող այդպես իշխել։
Թուրքիայում էլ է այսպես։ Թուրքիայի ազգայնականներն էլ խաղարկում են 3 խաղաքարտ․ առաջինը՝ Հունաստանի հետ կղզիների հարցով։ Երկրորդը` քրդական հարցն է։ Մենք քրդական հարցի լուծման ճանապարհին էինք, բայց թուրք ազգայնականները քրդերին դասեցին թշնամիների շարքում։
Երրորդը` դա հայկական խաղաքարտն է, և դա էլ է օգտագործվում ազգայնականների կողմից։ Կարծում եմ, պետք է թուրք ազգայնականների և Ալիևի ձեռքերից այդ խաղաքարտը վերցնենք և ապացուցենք, որ մենք թշնամի չենք։ Մենք չպետք է թույլ տանք, որ մեզ օգտագործեն, մենք այն երկրներից չենք, որտեղ կա դիկտատուրա, մենք չունենք նավթ, գազ, Թուրքիայի պես ռազմավարական դիրք։
Մեր ամենամեծ ուժը երիտասարդներն են, որոնք IT ոլորտում են աշխատում, զբոսաշրջությունը։ Հենց սրանք էլ մեր տնտեսությունն ավելի կզարգացնեն։ Իսկ եթե մեր տնտեսությունն ավելի հզոր լինի, Հայաստանը կարող է պաշտպանել իր տարածքները։
Ես ճնշում եմ գործադրում Թուրքիայի իշխանության վրա։ Ինչո՞ւ։ Եթե ճնշում չգործադրեմ Թուրքիայում, ապա Փաշինյանը կստորագրի անարդար խաղաղություն և դա չի լինի մնայուն։ Որպեսզի մնայուն խաղաղություն լինի, պետք է լինի արդար խաղաղություն։ Ադրբեջանի կողմից էլ, մեր կողմից էլ պետք է դա ապահովվի։ Պետք չէ, որ մենք նույնպես պահանջենք անարդար խաղաղություն։
Մեր մտահոգությունն ի՞նչն է՝ Արցախի անվտանգությունն է։ Ինչպե՞ս դա կարելի է ապահովել։ Պետք է վերցնել այդ խաղաքարտն Ալիևի ձեռքից և Ադրբեջանի ժողովրդին հիշեցնել, որ 35 տարի առաջ հայերը և ադրբեջանցիները Շուշիում և Բաքվում միասնաբար էին ապրում։ Սա հեռավոր երազի պես է թվում, բայց հիշենք, որ Եվրամիության երկրներն էլ իրար հետ պատերազմել են, բայց հիմա նրանք խաղաղության մեջ են ապրում։
Ինչո՞ւ մենք այդ տեսակի երազանք չունենանք։ Ես շատ ադրբեջանցիներ գիտեմ, որոնք խաղաղություն են ուզում, որովհետև այս տարածաշրջանում բոլոր ժողովուրնդները հոգնել են պատերազմներից։
Հիմա պետք է մեր ճակատագիրը վերցնենք մեր ձեռքը։ Ո՞վ օգնեց մեզ։ Ամերիկան, Ֆրանսիան օգնե՞ց։ Ո՛չ։ Ռուսաստանը մի բան արե՞ց։ Ո՛չ։ Նա չուզեց այդ խաղաղությունը, որովհետև, եթե խաղաղություն լինի, այդ երկրներն անելու բան չունեն այստեղ։
Այդ իսկ պատճառով մենք` հայ, ադրբեջանցի և թուրք ժողովուրդները, պիտի մեր ճակատագիրը մեր ձեռքը վերցնենք։ Այս աշխարհագրությունը մեր ճակատագիրն է, և մենք ապրում ենք այս աշխարհագրության մեջ։ Մենք հարևան ենք, և աշխարհագրությունը չի կարող փոխվել, և եթե հարևաններ ենք, պետք է լուծենք խնդիրները և նայեք դեպի փայլուն ապագան։
–Պարոն Փայլան, Հայաստան այցի ընթացքում դուք հանդիպել եք ՀՀ վարչապետի, ներկայիս և նախկին նախագահներ Վահագն Խաչատուրյանի, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Սերժ Սարգսյանի հետ։ Ի՞նչ հարցեր են քննարկվել այդ հանդիպումների ժամանակ և ինչպիսի՞//////ն են Ձեր տպավորությունները։ Ինչո՞ւ տեղի չի ունեցել հանդիպում նաև երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հետ։
–Անշուշտ, պարոն Քոչարյանը հարգանքի է արժանի, բայց ինչո՞ւ այս երեքի հետ հանդիպեցի, որովհետև իրենք Թուրքիա–Հայաստան հարաբերությունների համար գործընթացներ են ծավալել։
Ես խնդրանք փոխանցեցի Լևոն Տեր–Պետրոսյանին և Սերժ Սարգսյանին։ Ինչո՞ւ։ Երկուսն էլ ցանկացան Թուրքիայի հետ հարաբերությունները լավացնել, երկուսն էլ դադարեցրեցին դա, քանի որ նրանց «դավաճան» որակեցին։ Հիմա տեսնում եմ, որ մեր երկրում գոռում են՝ «Առանց թուրքի Հայաստան»։ Այսինքն՝ կրկին ատելության խոսք է ասվում։
Ես նախագահների և կաթողիկոսի հետ հանդիպեցի և ասացի, որ հայերի միջև բաժանում կա, այդ բաժանումը պետք է վերջացնենք և միասնաբար պատասխանատվություն վերցնենք։
Պարոն Փաշինյանը, կարևոր չէ՝ սիրում ենք նրան, թե՝ ոչ, երկու անգամ ընտրված վարչապետ է։ Անշուշտ, ընդդիմությունն իրավունք ունի նրան քննադատելու, բայց իրավունք չունենք այսպիսի բաժանում անելու։ Այս շաբաթները, ամիսները որոշիչ կլինեն Հայաստանի ապագայի համար։ Ես խնդրեցի բոլոր նախագահներին, կաթողիկոսին, որ հիմա պետք է միանանք, բաժանման ժամանակը չէ, միանալու ժամանակն է։ Եթե մենք չհարգենք ընտրված վարչապետին, որը պիտի նստի սեղանի շուրջ, խոսի և ապահովի Հայաստանի և Արցախի անվտանգությունը, մյուս օտար երկրների նախագահները պիտի հարգե՞ն, օրինակ, Էրդողանը, Պուտինը կամ Ալիևը։ Եթե տեսնեն, որ ամբողջ հայ ժողովուրդը միասնական է և աշխարհում գտնվող Սփյուռքի ներկայացուցիչները կողմ են դրան, ապա դա այլ բան է։ Սա չի նշանակում, որ համաձայն ենք իր հետ բոլոր հարցերում, բայց պետք է ցույց տանք, որ նա մեր ընտրված վարչապետն է և պետք է նստի բանակցությունների սեղանին և առաջ քաշի մեր ժողովրդի պահանջը, այսինքն՝ Արցախի և Հայաստանի անվտանգության ապահովումը։
Բայց եթե սպասենք, որ Փաշինյանն ինքը լուծի այդ հարցերը, դա ճիշտ չէ։ Մենք շատ ժամանակ չունենք, հազարավոր կորուստներ ունենք, դրանք մեր սխալների հետևանքներն են։ Ժողովուրդը հոգնած է, նա ուզում է արդարություն, արդար ու մնայուն խաղաղություն։ Այդ իսկ պատճառով՝ մենք պետք է ամբողջ հայերով միասնական լինենք։
–Դուք բազմիցս խոսել եք Թուրքիայի տարածքում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման մասին։ Ի՞նչ առաջընթաց կա այդ հարցում և մտադի՞ր եք շարունակել բարձրացնել այդ հարցը։
–Մենք՝ հայերով, Թուրքիայում ենք ապրում և, դժբախտաբար, 1915 թվականի ցեղասպանության հետևանքով փոքրամասնություն ենք այժմ, ունենք շատ խնդիրներ։ Կցանկանանք, որ Թուրքիան առերեսվի Հայոց ցեղասպանության հետ։ Բայց դա կարող է լինել, երբ Թուրքիան դառնա ժողովրդավար երկիր։ Դրա համար պետք է այս թշնամությունը վերջացնենք։ Եթե հարաբերությունները վերսկսվեն, այդ նախապաշարմունքները պետք է վերջանան։
Ես մի այսպիսի բան առաջարկեցի` մենք պահանջում ենք ներողություն և արդարություն, ունենք հազարավոր եկեղեցիներ, վանքեր Թուրքիայում և նրանք շատ վատ վիճակում են։ Եթե դրանք վերանորոգենք, ի՞նչ է, դա ներողություն չի՞ լինելու։ Ես այս ամենը Թուրքիայի մշակույթի նախարարին եմ առաջարկել։
Գիտեք, որ Թուրքիայում կա հայկական Անի քաղաքը և այնտեղ կա կամուրջ, որը կարող ենք վերանորոգել։ Դա կլինի խորհրդանիշ։ Երկու ժողովուրդների միջև այս խաղաղությունը կարող է լինել և այս խորհրդանշական կամուրջով Թուրքիայի նախագահը կամ պատգամավորները կարող են այցելել Հայաստան։ Սա Հրանտ Դինքի երազանքն էր։ Հուսամ, մի օր կարող եմ անել դա, և այդ կամուրջը թուրք և հայ ժողովուրդները կարող են միասնաբար օգտագործել։
Հիշեցնենք, որ Հայաստանում գտնվող Գարո Փայլանը մի շարք հանդիպումներ է ունեցել գործող և նախկին պաշտոնյաների՝ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, նախագահ Վահագն Խաչատուրյանի, նախկին նախագահներ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Սերժ Սարգսյանի հետ։ Հանդիպումների առանցքում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացն էր։
