Այսօր լրանում է մեկ տարին այն օրվանից, երբ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանը հարձակվեց Արցախի Հանրապետության վրա, որի արդյունքում Լեռնային Ղարաբաղի տարածքն անցավ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, ավելի քան 100 հազար արցախցի ստիպված լքեց հայրենիքը, հայրենիքի համար մղվող մարտերում 223 մարդ զոհվեց։ Armenia Today-ն ի մի է բերել 2023 թվականի սեպտեմբերյան պատերազմի առանցքային իրադարձությունները։
Սեպտեմբերի 19 | Ռազմական գործողությունների սկիզբ. ինչպես Ադրբեջանը բացատրեց իր հարձակումը
11:00
Պատերազմը սկսվեց այն բանից հետո, երբ սեպտեմբերի 19-ին ժամը 11:10-ի սահմաններում ադրբեջանական զինուժը հրադադարի պահպանման ռեժիմը խախտեց Ասկերանի շրջանում՝ ականանետի կիրառմամբ։ Սրան նախորդել էր Ադրբեջանի ՆԳՆ հաղորդագրությունը ավտոմեքենայի երկու ուղևորների մահվան մասին, որը սեպտեմբերի 19-ին ժամը 04:00-ի սահմաններում «Ֆիզուլիից Շուշի տանող ճանապարհին պայթել էր ականի վրա»։ Պաշտոնական Ստեփանակերտը հերքել էր Ադրբեջանի մեղադրանքները Արցախի ՊԲ զինծառայողների կողմից Ֆիզուլի-Շուշի ճանապարհի ենթադրյալ ականապատման մասին։ Նույն օրը Արցախի ՊՆ-ն հերքել է Բաքվի մեղադրանքներն այն մասին, որ ՊԲ համապատասխան ստորաբաժանումները սեպտեմբերի 18-ին ժամը 20։28-ից ժամը 20։34-ն ընկած ժամանակահատվածում ճնշել են Բաքու-Թբիլիսի երթուղով թռիչք կատարող քաղաքացիական օդանավի GPS տեղորոշման համակարգը։
13:00
Նույն օրը՝ ժամը 13:00-ին, ադրբեջանական զինուժը շփման գծի ողջ երկայնքով խախտել է հրադադարը՝ կիրառելով հրթիռահրետանային հարվածներ։ Հրթիռակոծությունը սկսվել է Ստեփանակերտի մատույցներից, որտեղ, ըստ նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության տեղակայված էին ռուս խաղաղապահները։ Միացել էր քաղաքի օդային ռմբակոծության ազդանշանը: ՌԴ ԱԳՆ-ն հայտարարել է, որ Բաքուն ռազմական գործողությունների մեկնարկից մի քանի րոպե առաջ զգուշացրել է ռուսական կոնտինգենտին։ Ավելի ուշ Հայաստանի կառավարության գրասենյակը հայտարարել է, որ Ռուսաստանը Հայաստանին չի տեղեկացրել Արցախում Ադրբեջանի ռազմական գործողությունների մասին։
Սեպտեմբերի 20 | Բանակցությունների դադարեցում և Բաքվի կողմից հարվածների վերսկսում
Մարտերը տևել են երկու օր։ Սեպտեմբերի 20-ին Արցախի իշխանություններն ընդունել են հրադադարի մասին ռուս խաղաղապահների առաջարկը, և ռազմական գործողությունները պետք է դադարեցվեին ժամը 13:00-ին։ Սակայն սեպտեմբերի 20-ին՝ ժամը 14:30-ի սահմաններում, հակառակորդը վերսկսել է հրետանային հարվածները Մարտունու ուղղությամբ։ Թնդանոթային և գնդացիրների կրակոցները շարունակվել են մինչև ժամը 15:30-ը։ Արցախի խորհրդարանի ընդդիմադիր «Արդարություն» խմբակցության քարտուղար Մետաքսե Հակոբյանը Armenia Today-ի հետ զրույցում նշել է, որ Բաքվի կողմից հրետակոծության դադարեցումից հետո Արցախում իրավիճակը շատ քաոսային է։
Բաքուն Արցախի քաղաքների ռմբակոծումը բացատրել է նրանով, որ «խաղաղ բնակավայրերի մոտ տեղակայված էին ռազմական օբյեկտներ»։ Սեպտեմբերի 20-ի երեկոյան ՌԴ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարել է Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների ավտոմեքենայի գնդակոծման հետևանքով ռուս զինծառայողների մահվան մասին։ Ադրբեջանի գլխավոր դատախազությունը Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների սպանությունը բացատրել է հայ զինվորականների հետ շփոթելու հանգամանքով։
Սեպտեմբերի 21 | Ստեփանակերտի գնդակոծումը, Արցախի ղեկավարությանը ստիպել են ցրել բանակը և ստորագրել հանրապետությունը լուծարելու մասին փաստաթուղթ
Սեպտեմբերի 21-ին Ստեփանակերտի բնակիչները Armenia Today-ին հայտնել են, որ այդ օրը Ադրբեջանը կրակել է քաղաքի վրա։ Արցախի նախագահի հատուկ հանձնարարությունների գծով խորհրդական, Հանրապետության նախկին արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանը Armenia Today-ին հաստատել է Ստեփանակերտի գնդակոծման մասին տեղեկատվությունը։
Խաղաղապահների միջնորդությամբ Ստեփանակերտը սեպտեմբերի 20-ին պայմանավորվածություն է ձեռք բերել ռուսական խաղաղապահ զորամասի տեղակայման գոտուց ՀՀ զինված ուժերի մնացած ստորաբաժանումների և զինծառայողների դուրսբերման և «Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության բանակի» զինված կազմավորումների կազմալուծման ու ամբողջական զինաթափման և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքից ծանր տեխնիկայի ու սպառազինության դուրսբերման վերաբերյալ՝ դրանց շուտափույթ օգտահանման նպատակով։
Սեպտեմբերի 21-ին Եվլախ քաղաքում կայացել է Արցախի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչների առաջին հանդիպումը, որտեղ արցախյան պատվիրակությունը գլխավորել է Արցախի Ազգային ժողովի Ժողովրդավարական կուսակցություն խմբակցության ղեկավար Դավիթ Մելքումյանը։ Մեկ այլ հանդիպում էլ տեղի է ունեցել սեպտեմբերի 23-ին Խոջալուում (Իվանյան)։ Միաժամանակ նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանը հայտարարել է, որ Ադրբեջանի հետ բանակցություններում անվտանգության հնարավոր երաշխիքների կամ համաներման առումով արդյունքներ չկան։ Սեպտեմբերի 25-ին Ստեփանակերտի և Բաքվի ներկայացուցիչները պայմանավորվել են ստեղծել Ղարաբաղում «կոմունալ, բժշկական և այլ քաղաքացիական գործունեության» համատեղ աշխատանքային խումբ։ Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանը սեպտեմբերի 28-ին հրամանագիր է ստորագրել բոլոր պետական հիմնարկներն ու կազմակերպությունները մինչև 2024 թվականի հունվարի 1-ը լուծարելու մասին։
Սեպտեմբերի 24 | Արցախի բնիկ բնակչության գաղթի և բռնի տեղահանման սկիզբը
Սեպտեմբերի 24-ին Հայաստանի առողջապահության նախարարությունը հայտարարել է Արցախից վիրավորներով ԿԽՄԿ 23 մեքենաների Լաչինի միջանցքով անցնելու մասին։ Նույն օրը սկսվել է հանրապետության բնակչության զգալի մասի արտագաղթը։ Armenia Today-ը սեպտեմբերի 26-ին այցելել է Կոռնիձոր և զրուցել տեղահանվածների հետ։ Հոկտեմբերի 6-ին Լեռնային Ղարաբաղից Հայաստան ժամանած բռնի տեղահանվածների թիվը կազմել է 100 632 մարդ։
Սեպտեմբերի 25 | Ողբերգական պայթյուն Ստեփանակերտի տարածքում վառելիքի պահեստում, դրա պատճառները լիովին պարզված չեն
Սեպտեմբերի 25-ին ուժգին պայթյուն է տեղի ունեցել Ստեփանակերտի տարածքում գտնվող վառելիքի պահեստում, որի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 200 մարդ, վիրավորվել՝ գրեթե 300-ը։ Ըստ Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանի՝ պայթյունը տեղի է ունեցել ՊԲ-ի համար վառելիքի անձեռնմխելի պահեստում, որը իշխանությունները փորձել են չօգտագործել մինչ ռազմական գործողությունների սկսվելը։ Այն իրավիճակում, երբ բնակչությունը պահանջում էր ճանապարհ տրամադրել դեպի Հայաստան, քաղաքացիների շրջանում խուճապ է տարածվել, լուրեր են շրջանառվել, որ ադրբեջանական անցակետը բաց է լինելու միայն մի քանի հազար մարդու համար։
«Մեր բնակչությունը խուճապի հետևանքով հայտնվել է այդ զորամասի պահեստում և այդ իրավիճակը բերել է նրան, որ չի պահպանվել անվտանգության տարրական կանոնները, իրականացվել է բենզինի ինքնուրույն դուրս բերում պահեստից, և այդ կանոնների խախտման պատճառով տեղի ունեցավ այդ պայթյունը, որը խլեց բավականին մեծ քանակի կյանքեր: Մենք ունեցել ենք գրեթե նույն զոհերի թիվը, ինչ ռազմական գործողությունների ընթացքում»,- ասել նա։
Սեպտեմբերի 27 | Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարության ներկայացուցիչների ձերբակալությունը
2023 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի սահմանային ծառայությունը Հայաստանի հետ սահմանը հատելու փորձի ժամանակ ձերբակալել է Արցախի նախկին պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանին։ Նրան սպառնում է մինչև 14 տարվա ազատազրկում։ 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին Ադրբեջանի իշխանությունները գերեվարեցին և ձերբակալեցին նաև հանրապետության պաշտպանության նախկին նախարար Լևոն Մնացականյանին, Արցախի ՊԲ հրամանատարի նախկին առաջին տեղակալ Դավիթ Մանուկյանին, նախկին արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանին, Արցախի նախկին նախագահներ Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին և Արայիկ Հարությունյանին, ինչպես նաև ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանին։ Մայիսին Բաքվի դատարանը հինգ ամսով երկարացրել է Արցախի ռազմական և քաղաքական ղեկավարության ներկայացուցիչների կալանքի ժամկետը։ ՄՔԴ նախկին դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոն Արցախի նախկին ղեկավարների ձերբակալությունն անվանել է «ցեղասպանության գագաթնակետ»։
Կողմերի կորուստները
Լեռնային Ղարաբաղի վրա Ադրբեջանի հարձակման արդյունքում զոհվել է 223 մարդ, որից 25-ը խաղաղ բնակիչներ են, այդ թվում՝ հինգ անչափահաս։ Մարտերի ընթացքում վիրավորվել է 244 մարդ, նրանցից մոտ 80-ը խաղաղ բնակիչներ են, այդ թվում՝ 10 անչափահաս։ 20 մարդ անհետ կորել է, որոնցից հինգը խաղաղ բնակիչներ են։ Արձանագրվել է մահացածների դիերի նկատմամբ անարգանքի 20 դեպք, որոնց վերաբերյալ կան համապատասխան փորձագիտական եզրակացություններ։ Ստեփանակերտի բենզալցակայանում տեղի ունեցած պայթյունի և ադրբեջանական հարձակման հետևանքով 311 տուժած տեղափոխվել էր Հայաստանի հիվանդանոցներ։
Ադրբեջանի առողջապահության նախարարությունը հայտնել է սեպտեմբերի 19-ին Արցախի դեմ իրականացված ռազմական ագրեսիայի հետևանքով 192 զինծառայողի մահվան մասին։ Գերատեսչությունում ավելացրել են, որ վիրավորվել է 511 ադրբեջանցի զինվորական և մեկ քաղաքացիական անձ։ Բռնագաղթից հետո Արցախում մնացել է 100 միլիարդ դոլարի ունեցվածք, ըստ Genesis Armenia վերլուծական կենտրոնի, արցախցիները Լեռնային Ղարաբաղում թողել են 11450 բնակարան, 13550 տուն, 15 գործարան, 60 գործարան, ինչպես նաև օդանավակայան, 4 ջրամբար, 5 ջրանցք, 37 ՀԷԿ, 48 հանք, 11 հիվանդանոց, 3500 հա անտառ և 1000 հա նռան այգի։ Բացի այդ՝ 385 եկեղեցի և 60 վանական համալիր, 200 մշակութային կենտրոն, 25 թանգարան, 156 գրադարան, 4 համալսարան, 7 քոլեջ, 232 դպրոց, 232 մարզադահլիճ, 11 մարզադպրոց, 4 մարզադաշտ, 2385 խաչքար։
Caucasus Heritage Watch-ը (CHW), վկայակոչելով արբանյակային լուսանկարները, հայտնում է, որ 2023 թվականի սեպտեմբերին այնտեղից հայերի բռնի տեղահանումից հետո Լեռնային Ղարաբաղում ոչնչացված մշակութային ժառանգության օբյեկտների թիվն աճել է 75%-ով։
Հայաստանի իշխանությունների քայլերն ի պաշտպանություն Արցախի ժողովրդի
Հայաստանի կառավարությունը հոկտեմբերի 26-ին հավանություն է տվել Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածներին փախստականի կարգավիճակին համարժեք ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակ տալու մասին որոշմանը։ Նոյեմբերի 9-ին կառավարությունը հաստատել է նաև նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսներին Լեռնային Ղարաբաղից հարկադիր տեղահանված անձանց առաջնային սոցիալական ծախսերը հոգալու համար նպաստների վճարումները՝ 50 հազար դրամ մեկ անձի համար՝ վարձավճարի և կոմունալ ծախսերի համար։ Հունվարին իշխանությունները հաստատել են տեղահանվածների համար մասնագիտական ուսուցում կազմակերպելու և աշխատանքային փորձ ձեռք բերելու ծրագիրը։ Որոշման համաձայն՝ պետությունը յուրաքանչյուր ամիս կփոխհատուցի 50 հազար դրամ՝ որպես կրթաթոշակ, 50 հազար դրամ՝ ուսման վարձի համար, որից հետո գործատուն աշխատողի հետ կկնքի աշխատանքային պայմանագիր՝ առնվազն երեք ամսով։
Կառավարությունը մայիսի 16-ին ընդունել է Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանվածներին բնակարաններով ապահովելու ծրագիր։ Կառավարությունը ծրագրի մասնակիցներին կտրամադրի հավաստագրեր։ Armenia Today-ն ուսումնասիրել է ծրագիրը և պատրաստել կարճ ուղեցույց, որը կօգնի արցախցի մեր հայրենակիցներին ծանոթանալ ծրագրի պայմաններին։
Արցախցիների կյանքը Հայաստան տեղափոխվելուց հետո
Լեռնային Ղարաբաղից շուրջ 3 հազար փախստական բռնագաղթից հետո ստացել է Հայաստանի քաղաքացիություն, այսինքն՝ տեղահանվածների 3%-ից քիչը։ Օգոստոսի վերջի դրությամբ Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու դիմում է ներկայացրել մոտ 4300 տեղահանված անձ։ Փոխվարչապետ Տիգրան Խաչատրյանը հունիսի 12-ին հայտարարել է, որ Արցախից հազարից ավելի անհատ ձեռնարկատերեր արդեն գրանցված են Հայաստանում։ Հայաստանի խորհրդարանը հունիսի 13-ին ընդունել է Արդարադատության նախարարության առաջարկը՝ Հայաստանում արցախցի գործարարների գրանցման ժամկետները երկարաձգել մինչև 2024 թվականի դեկտեմբերի 1-ը։ Հայաստանի պետական ռեգիստրի գործակալությունը Armenia Today-ին հայտնել է 2024 թվականի մայիսի 1-ի դրությամբ գրանցված արցախյան 235 ընկերությունների մասին։
Էկոնոմիկայի նախարար Գևորգ Պապոյանը պատրաստակամություն է հայտնել բիզնես գաղափարները քննարկել արցախցի գործարարների հետ։ Հունիսի 5-ից 10-ը Armenia Today-ը զրուցել է արցախցի 20 գործարարների հետ, ովքեր իրենց բիզնեսը տեղափոխել են Հայաստան։ Հարցվածները նշել են, որ Հայաստանում զրոյից բիզնես սկսելը բավականին դժվար է, և իրենք պետական աջակցության կարիք ունեն։ Մեծամասնությունը անհրաժեշտ միջոցների թվում նշել է արտոնյալ վարձավճար կամ հարկային արձակուրդներ։ Հայաստանի ֆինանսների նախարարությունից Armenia Today-ին հայտնել են, որ նման գերատեսչությունն արցախյան բիզնեսին աջակցելու ծրագրեր չունի։ Ըստ նախարարության՝ արցախյան բիզնեսին արտոնություններ տալը տեղին չէ, այդ պատճառով նախարարությունն այս ուղղությամբ քայլեր չի ձեռնարկել։ Նրա խոսքով՝ Հայաստանի հարկային օրենսդրությունն արդեն իսկ «բարենպաստ հնարավորություններ» է տալիս բիզնեսին։
Ավելի քան 27 հազար արցախցի լքել է Հայաստանը
Հունիսին ԱԱԾ-ից Armenia Today-ին հայտնել են, որ վերջին չորս տարիների ընթացքում Հայաստանից հեռացած արցախցիների թիվն ավելի քան 21 հազար է։ Մեկ ամիս անց ԱԱԾ-ն Armenia Today-ին հայտնել է, որ 2020 թվականից ի վեր երկիրը լքած արցախցիների թիվը գրեթե 27 հազար է։ Արցախի ՄԻՊ Գեղամ Ստեփանյանը օգոստոսի 30-ին հայտարարել է, որ 070 ծածկագրով անձնագրեր ունեցող Արցախի բնակիչներին Շենգենյան վիզա չեն տրամադրում։ Նրա խոսքով՝ տարբեր երկրների դեսպանատները մարդկանց բացատրել են, որ Հայաստանի իշխանությունների հայտարարության հիման վրա իրենց համար 070 ծածկագրով անձնագրերը չեն հաստատում այս երկրի քաղաքացիությունը, ուստի իրենք չեն կարող ընդունել դիմումը ընթացք տալու համար։ Օգոստոսի 31-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, պատասխանելով Armenia Today-ի հարցին, մեկնաբանելով Հայաստանից արցախցիների արտագաղթի տեմպերը, հայտարարել է, որ Հայաստանից մեկնող քաղաքացիների մեծ մասը մարդիկ են, ովքեր «չեն ցանկանում, որ իրենց երեխաները ծառայեն բանակում»:
Կարդացեք նաև՝ Արցախը համաշխարհային մամուլի էջերում 2023թ.։