Թուրքիայի արձագանքը հայ-ադրբեջանական սահմանին իրավիճակի սրմանը և առաջին հերթին Ադրբեջանի հետ համատեղ խոշոր զորավարժությունների անցկացմանը հիմք հանդիսացան հայկական կողմի փոխադարձ պատասխանի համար:
Հայաստանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը հանդես է եկել մի շարք կոշտ հայտարարություններով, ինչպես նաև դադարեցրել է ԵՍԶՈՒ պայմանագրի և Վիեննայի փաստաթղթի շրջանակներում Թուրքիայի կողմից ՀՀ տարածք տեսչական այցերը։
Որո՞նք են հայկական կողմի և Ադրբեջանի միջև հակամարտության վրա ուժային ազդեցության Անկարայի իրական հնարավորությունները, և որո՞նք են Հարավային Կովկասի ուղղությամբ Թուրքիայի պարբերական ակտիվության պատճառները:
Կարևոր է նշել, որ Հայաստանի դեմ ուղղված Թուրքիայի ուժային ցուցադրումները նոր բան չեն։ Այդ առումով ամենավտանգավորը 1990-ականների սկզբի ժամանակաշրջանն էր, երբ Թուրքիան ղարաբաղյան հակամարտության ակտիվ փուլի պայմաններում կենտրոնացնում էր զորքերը Հայաստանի հետ սահմանին։
Հայաստանի ռազմական անվտանգության ներկայիս կառուցվածքի ձևավորումից հետո՝ երկրի տարածքում ռուսական ռազմական ներկայության պայմաններում, թուրքական ուղիղ ռազմական միջամտության սպառնալիքը ավելի շատ տեսական բնույթ է ստացել, քանի որ նման ներխուժման դեպքում Անկարան ստիպված կլինի ուղղակի ռազմական հակամարտության մեջ մտնել ՌԴ հետ:
Միևնույն ժամանակ, այս ամենը բնավ չի վերացնում տարածաշրջան ներթափանցելու այլ միջոցները՝ վերջին տասնամյակներում Վրաստանում և Ադրբեջանում Թուրքիայի տնտեսական ազդեցության ուժեղացման, ինչպես նաև երկու երկրների բանակների հետ ռազմատեխնիկական համագործակցության երկարատև փորձի տեսքով։
Թուրքիայի նման ակտիվությունն արտացոլում է նրա՝ որպես տարածաշրջանային ուժային կենտրոնի ձևավորման երկարատև գործընթացը։ Դեռևս 1970-ականներից սկսած, երբ թուրքական խոշոր բիզնեսը սկսեց ամրապնդել իր դիրքերը մերձավորարևելյան երկրների շուկաներում, Թուրքիան ձգտում է տարածաշրջանային ազդեցության ոլորտի ձևավորմանը։
Նման էքսպանսիայի առաջնային ուղղությունները պարբերաբար փոխվել են. 1990-ական թվականներին՝ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, առաջին պլան է մղվել հետխորհրդային տարածքը՝ Հարավային Կովկասը և Կենտրոնական Ասիան, սակայն այստեղ Թուրքիան բախվել է ինչպես սեփական ռեսուրսների պակասի, այնպես էլ մրցակիցների հակազդեցության՝ ի դեմս Ռուսաստանի և Չինաստանի (Կենտրոնական Ասիայում)։
2011 թվականից արաբական մի շարք երկրներում սոցիալ-քաղաքական ծանրագույն ճգնաժամերի սկսվելուց հետո էքսպանսիայի հիմնական ուղղությունը դարձավ Մերձավոր Արևելքը, որն աստիճանաբար Անկարայի օրակարգից դուրս մղեց մի շարք այլ ուղղություններ: Թուրքիայի տեղաշարժը Մերձավոր Արևելք հանգեցրեց նաև արևմտյան գործընկերների հետ նրա հարաբերությունների վերաձևակերպմանը, քանի որ Անկարայի ակտիվությունը շոշափում էր տարածաշրջանում նրանց շահերը, ինչպես նաև Թուրքիայի երբեմնի առանցքային մերձավորարևելյան գործընկեր Իսրայելի հետ հարաբերությունների կտրուկ սառեցմանը:
Տարածաշրջանում ճգնաժամի խորացմանը և մերձավորարևելյան հակամարտություններում Ռուսաստանի ներգրավմանը զուգընթաց՝ սաստկացել է նաև Անկարայի և Մոսկվայի շահերի բախումը, որն իր գագաթնակետին է հասել 2015 թվականի սեպտեմբերին: Եվ այստեղ անհրաժեշտ է վերադառնալ մեր տարածաշրջանին։
Արդեն մի քանի տարի շարունակվող թուրք-ռուսական մրցակցության ֆոնին Մերձավոր Արևելքում զգալիորեն փոփոխվել է նաև կովկասյան ուղղությամբ Թուրքիայի ակտիվությունը։
Ավելի ու ավելի նկատելի է, որ այն ոչ այնքան ինքնուրույն բնույթ է կրում, որքան ներառված է ռուս-թուրքական մերձավորարևելյան մրցակցության մեջ և հանդես է գալիս որպես որոշակի իրավիճակներում Մոսկվայի վրա ճնշում գործադրելու միջոց։
Այս սխեմայի առաջին դրսևորումը, հավանաբար, 2016 թվականի ապրիլյան պատերազմն էր, որը սկսվեց Սիրիայում ռուս-թուրքական սրացման ֆոնին։ Նույն կերպ Թուրքիայի կոշտ արձագանքը 2020 թվականի հուլիսի ճգնաժամին Տավուշի ուղղությամբ տեղի ունեցավ Լիբիայում Մոսկվայի և Անկարայի միջև միջնորդավորված հակամարտության և Սիրիայի հյուսիսում ազդեցության ոլորտների տարանջատման շուրջ շարունակվող դիմակայության պայմաններում։
Զուգահեռաբար Թուրքիան շարունակում է մեծացնել ռազմական ներկայությունը Նախիջևանում և զարգացնել ռազմական համագործակցությունը Ադրբեջանի հետ, որի զենքի շուկայում խիստ ռուսական ներկայություն կա։
Ադրբեջանի կողմից ուղղակի ռազմական միջամտությունն առայժմ անիրական է մնում Հայաստանում ռուսական ռազմաբազայի վերը նշված գործոնի պատճառով, սակայն Անկարան միջնորդավորված կերպով ազդում է տարածաշրջանում իրավիճակի վրա ինչպես Ադրբեջանի ԶՈՒ ակտիվության, այնպես էլ այդ երկրի բանակի հետ համատեղ ռազմական զորավարժությունների անցկացման և նրան տրամադրվող ռազմական աջակցության միջոցով:
2020 թվականի հուլիսին տեղի ունեցած ճգնաժամից հետո կարելի է ակնկալել նման աջակցության ընդլայնում ինչպես համատեղ մարտական պատրաստության ոլորտում (ակնհայտ է, որ անցած համատեղ զորավարժությունները ոչ վերջիններն են), այնպես էլ ռազմական տեխնիկայի մատակարարման տեսքով:
Ընդ որում, առավել հավանական են Թուրքիայի ռազմարդյունաբերական համալիրի արտադրանքի մատակարարումները ինչպես հրթիռային տեխնոլոգիաների ոլորտում (նախկինում էլ տեղի են ունեցել), այնպես էլ տեղեկատվության կառավարման համակարգում, հարվածային անօդաչու թռչող սարքերում: Ակնհայտ է, որ նման օգնության ընդլայնումը և, մասնավորապես, Լիբիայում և Սիրիայում «փորձարկում» անցած թուրքական հարվածային անօդաչուների հնարավոր մատակարարումները դժվար թե դրականորեն անդրադառնան տարածաշրջանում ռազմական հավասարակշռության վրա։
Արդյունքում՝ ղարաբաղյան հակամարտության գոտում գործընթացների վրա Թուրքիայի ռազմական ազդեցության հարցում նկատվում է որոշակի բացասական միտում։ Հակամարտության շրջանի վրա ավելի ու ավելի է ազդում հարևան տարածաշրջաններում ուժի կենտրոնների աճող մրցակցությունը:
Անկարան ինքն ավելի ագրեսիվ է գործում և հաճախ արկածախնդիր՝ ավելի ու ավելի մեծ փորձ և ուժ նախագծելու և իր տարածքից դուրս ռազմական հակամարտություններին մասնակցելու սովորություն ձեռք բերելով։ Այս ամենը համադրությամբ ռիսկեր է ստեղծում մեր տարածաշրջանում Թուրքիայի ակտիվության ընդլայնման տեսքով։
Դավիթ Հարությունով